Һынташты: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Тамғалар: Кире алынған
вандализм
Тамғалар: кире алырға
1 юл: 1 юл:
{{Река
[[Файл:Sintashta.jpg|мини|Һынташтының балсыҡтан яһалған эшләнмәләре (изделие)]]
|Название = Һынташты
'''Һынташты''' — [[Бронза быуаты|бронза]] дәүере археологик ҡомартҡылары комплексы. Радиоуглерод дата билдәләү өлкәһендәге иң яңы тикшеренеүҙәр буйынса, һынташты боронғо ҡомартҡыларының йәше б. э. т. XXI быуаттар араһындағы осор менән билдәләнә<ref name="Епимахов">{{Cite web|author=Епимахов А. В., Семьян И.|title=Аркаим и Синташта: история открытия и археологическая реальность|url=http://antropogenez.ru/article/1002/|publisher=Антропогенез.ру|accessdate=2017-03-01}}</ref>.
|исеме =
|Изображение =
|рәсем киңлеге =
|Подпись =
|Карта =
|карта киңлеге =
|Подпись карты =
|Длина = 152
|Площадь бассейна = 5100
|Бассейн = [[Тубыл]] йылғаһы, Уй йылғаһы инешенән тамағына тиклем, [[Увелька]] йылғаһын индермәйенсә
|Бассейн рек = Иртыш
|Расход воды =
|Место измерения =
|Исток =
|Местоположение истока =
|Высота истока =
|s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec =
|s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec =
|Устье = [[Тубыл]] йылғаһының һул ярына тамағынан 1418 км өҫтәрәк
|Местоположение устья =
|Высота устья =
|m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec =
|m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec =
|Уклон реки =
|Страна = {{Флагификация|Рәсәй}}
|Регион = [[Силәбе өлкәһе]], [[Ырымбур өлкәһе]], Ҡурған өлкәһе, [[Башҡортостан Республикаһы]]
|Категория на Викискладе =
}}


'''Һынташты (Елҡыуар)''' — {{lang-ru|(Сынташты, Джилкуар, Синташта, Жилкуар)}} [[Рәсәй]] йылғаһы.
[[Силәбе өлкәһе|Силәбе өлкәһенең Бреды районында]] [[Һынташты]] йылғаһының ([[Тубыл]] йылғаһының һул ҡушылдығы) уң ярында, Рымникский һәм Мирный ҡасабалары араһында урынлашҡан. Уның эсенә нығытылған Һынташты ултырағы, (СП һәйкәле), Оло Һынташты ҡурғаны (СБ), Һынташты [[Ҡәберлектәр (археология)|ҡәберлеге]] (СМ), III Һынташты ҡорғаны (CIII) һәм Бәләкәй (грунт) һынташты ҡәберлеге инә. Ҡомартҡыны [[1968 йыл]]да Урал дәүләт университеты экспедицияһы таба. Тикшеренеүҙәр һәм ҡаҙыныу эштәре [[Генинг Владимир Фёдорович|В. Ф. Генинг]] һәм Г. Б. Зданович етәкселегендәге Урал-Ҡаҙағстан археологик экспедицияһы тарафынан [[1986 йыл|1986 йылға]] тиклем алып барыла. Һынташты комплексын өйрәнеү буйынса эштәрҙә Л. Н. Корякова, В И. Стефанов, Н. Б Виноградов кеүек һ. б. урал археологтары ҡатнашты.


== Географияһы ==
Һынташты нығытылған ултырағы йылға йырҙаһының (һыу юлы) үҙгәреүе арҡаһында байтаҡ емерелгән. Борон ҙур торлаҡ ҡоролмалары кварталдарын тотош уратып алған оборона төҙөлмәләре ҡулсаһы булған. Ултыраҡ биләмәһе майҙаны 14,5—15 мең м² тәшкил иткән. Фортификация ҡоролмалары нигеҙендә тупраҡ һәм ағастан һалынған стена, шулай уҡ соҡор. Биләмәгә ике: йылғаға ҡараған көньяҡ, ғибәҙәтхана-ерләү комплексы һәм ҡәберлеккә ҡарағаны — төньяҡ инеү урыны бар.
Һынташты йылғаһы [[Силәбе өлкәһе]], [[Ырымбур өлкәһе]], Ҡурған өлкәһе, [[Башҡортостан Республикаһы]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Тубыл йылғаһының һул ярына тамағынан 1418 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 152 км.


== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
Ҙур ҡәберлектә — 40 ҡәбер, бәләкәйендә — 9. Ир-ат ҡәберлегенә аттар күмелгән: уларҙың аяҡтары йүгереүҙе хәтерләтә. Балсыҡтан яһалған керамикала сатраш свастика рәүешендәге орнамент осрай. Кәкре күл буйындағы таш быуат тораларында, ат һөйәктәре буйынса билдәләнелгәнсә, б. э. т. 2026 йылға тап килеүсе хәрби ике тәгәрмәсле арба табылған. Шулай итеп, һынташты мәҙәниәтенә эйә булыусылар тарихта һаҡланып ҡалған беренсе хәрби арбаларҙы файҙаланған.
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Иртыш һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Тубыл (йылға)|Тубыл йылғаһы]], Уй йылғаһы инешенән тамағына тиклем, [[Уйылға]] йылғаһын индермәйенсә. Бәләкәй йылға бассейны — Тубыл, йылға бассейны — Иртыш<ref name='Рәсәй МСР'/>.


[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=195336|title=РФ һыу реестры: Һынташты (Джилкуар, Синташта, Жилкуар)}}</ref>:
Һынташты йылғаһы сығанағынан алып [[Арҡайым]] ҡалаһы урынлашҡан [[Оло Ҡараған]] йылғаһы башына тиклем туранан-тура — һыуайырғыс аша — алты километр. Ә Арҡайымдың үҙенә тиклем — яҡынса утыҙ километр.
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 14010500212111200000195
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111200019
* Бассейн коды — 14.01.05.002
* ГӨ буйынса һаны (номеры) — 11
* ГӨ буйынса сығарылыш — 2


== Этимологияһы ==
Һынташтыға иң яҡыны— б. э. т. XXII—XVII бб. менән билдәләнеүсе Арҡайым<ref>Аркаим // БРЭ. Т.2. М.,2005.</ref>, ул Һынташтыға формаһы һәм һәм дәүмәле буйынса яҡын булған, һәм торошо ла ҡәнәғәтләнерлек һаҡланған. Арҡайым осрағындағы кеүек, ҡайтарып ҡалдырыу атрибуция билдәле ҡатмарлыҡтар тыуҙыра. Ҡабул ителгән иң уртаҡ фекер буйынса, торала иртә иран (йәки хатта һинд-иран) этносы йәшәгән<ref> Евразийская степная металлургическая провинция // БРЭ. Т.9. М.,2007.</ref>.
Гидроним башҡорт телендәге ''Һынташ'' һүҙенән алынған. '''Һынташ''' — таштан яһалған боронғо һын<ref>Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 2-се том, 626-сы бит</ref>, мәжүсилек осоронда табыныу, ҡорбан салыу урыны булған. Һынташҡа оҡшаш ҡаялы урындарҙы ла шулай атау киң таралған, Башҡортостанда ундай топонимдар күп<ref>Словарь топонимов Башкирской АССР. Башҡорт АССР-ының топонимдары һүҙлеге — Уфа, 1980, — 166-сы бит</ref>.


⚫
== Иҫкәрмәләр ==
== Һынташтыға хәҙерге археологик экспедициялар ==
{{иҫкәрмәләр}}
Силәбе университеты профессоры Г. Б. Зданович етәкселегендәге рәсәй ғалимдары төркөмө 2016 йылда Һынташты экспедицияһынан әйләнеп ҡайтты<ref>{{Cite web|url=http://синташта.рф|title=Археологическая экспедиция "Синташта 2016"|author=|work=|date=|publisher=}}</ref>.


⚫
== Һылтанмалар ==
«[[Ҡалалар иле (Көньяҡ Урал)|Ҡалалар иле]]<nowiki/>» (Арҡайым-Һынташты тибындағы) археологик мәҙәниәтенә ҡараған «Һынташты IV» бронза дәүере ҡәберлектәре комплексын өйрәнеү маҡсатында, «Һынташты 2016» археологик лагеры ойошторола. 2015 йылдың йәйендә билдәле Оло Һынташты ҡурғанына туранан-тура яҡын археологик разведка үткәргән ваҡытта күрһәтелгән объект табыла.
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]


[[Категория:Силәбе өлкәһе йылғалары]]
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
[[Категория:Ырымбур өлкәһе йылғалары]]
* [[Андрон мәҙәниәте]]
[[Категория:Ҡурған өлкәһе йылғалары]]
* Кәкре күл
⚫
[[Категория:Башҡортостан йылғалары]]


⚫
== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=Онищенко М. В.|издательство=Изд-во Алт. ун-та|isbn=5-7904-036-5|серия=|страниц=600|страницы=220—223|том=|год=2001|место=Барнаул|часть=Проблема изучения Синташтинской культуры|издание=|ответственный=Под ред. А. А. Тишкина|ссылка=http://archaeology.asu.ru/portal/Публикация:Историко-культурное_наследие_Северной_Азии:_Итоги_и_перспективы_изучения_на_рубеже_тысячелетий_(2001)|оригинал=|заглавие=Историко-культурное наследие Северной Азии: Итоги и перспективы изучения на рубеже тысячелетий (Материалы XLI Региональной археолого-этнографической студенческой конференции. Барнаул, 25-30 марта 2001 г.)|ссылка часть=http://archaeology.asu.ru/images/e/e1/Raesc_XLI_p001.pdf|тираж=400}}

⚫
== Һылтанмалар ==
* [http://www.tataroved.ru/publicat/Mochalov.doc Труды Мочалова]
* [https://web.archive.org/web/20070817132341/http://archaeolog.ru/files/vinogradov.doc Труды Виноградова]
* [http://kladina.narod.ru/grigorjev/grigorjev.htm Синташта и Арийские миграции во II тысячелетии до н. э.]
* [http://arkaim74.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=205%3A2011-01-22-09-03-16&catid=22&Itemid=29 История Урало-Казахстанской археологической экспедиции]


{{hydro-stub}}
[[Категория:Бронза быуатында Азия]]
[[Категория:Рәсәй ҡаласыҡтары]]
[[Категория:Археологик мәҙәниәттәр]]
⚫
[[Категория:Тарихи Башҡортостан ерҙәре топонимикаһы]]

07:20, 29 ноябрь 2020 өлгөһө

Һынташты
Характеристика
Оҙонлоғо 152 км
Бассейн 5100 км²
Һыу ағымы
Тамағы Тубыл йылғаһының һул ярына тамағынан 1418 км өҫтәрәк
 · Координаталар 52°40′47″ с. ш. 60°02′41″ в. д.HGЯO
Урынлашыуы
Һыу бассейны
Илдәр Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы
Регион Силәбе өлкәһе, Ырымбур өлкәһе, Ҡурған өлкәһе, Башҡортостан Республикаһы
РДҺР 14010500212111200000195

Һынташты (Елҡыуар) — рус. (Сынташты, Джилкуар, Синташта, Жилкуар) Рәсәй йылғаһы.

Географияһы

Һынташты йылғаһы Силәбе өлкәһе, Ырымбур өлкәһе, Ҡурған өлкәһе, Башҡортостан Республикаһы[1] биләмәләрендә аға. Йылға Тубыл йылғаһының һул ярына тамағынан 1418 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 152 км.

Һыу реестры мәғлүмәттәре

Рәсәй дәүләт һыу реестры мәғлүмәте буйынса йылға Иртыш һыу бассейны округында урынлашҡан, һыу хужалығы участкаһы — Тубыл йылғаһы, Уй йылғаһы инешенән тамағына тиклем, Уйылға йылғаһын индермәйенсә. Бәләкәй йылға бассейны — Тубыл, йылға бассейны — Иртыш[2].

Һыу ресурстарының федераль агентлығы мәғлүмәте буйынса[2]:

  • Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 14010500212111200000195
  • Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111200019
  • Бассейн коды — 14.01.05.002
  • ГӨ буйынса һаны (номеры) — 11
  • ГӨ буйынса сығарылыш — 2

Этимологияһы

Гидроним башҡорт телендәге Һынташ һүҙенән алынған. Һынташ — таштан яһалған боронғо һын[3], мәжүсилек осоронда табыныу, ҡорбан салыу урыны булған. Һынташҡа оҡшаш ҡаялы урындарҙы ла шулай атау киң таралған, Башҡортостанда ундай топонимдар күп[4].

Иҫкәрмәләр

  1. ↑ «Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры».
  2. ↑ 2,0 2,1 РФ һыу реестры: Һынташты (Джилкуар, Синташта, Жилкуар).
  3. ↑ Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 2-се том, 626-сы бит
  4. ↑ Словарь топонимов Башкирской АССР. Башҡорт АССР-ының топонимдары һүҙлеге — Уфа, 1980, — 166-сы бит

Һылтанмалар



Был гидрология буйынса тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Һынташты&oldid=990412» битенән алынған